Γράφει ο κ. Μάνος Στεφανίδης, Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών
“Αμαρτία είναι η απουσία από το παρόν”
Ν. Γ. Πεντζίκης
Τέχνη, μια άλλη πατρίδα με τα σύνορα ρευστά. Με όρια που διαρκώς μετατίθενται. Αναβάλλονται. Ανατρέπονται. Με απόλυτη ελευθερία. Το πιο δύσκολο. Εκτός ορίων. Σκέφτομαι: Είναι πιο ενδιαφέρον να δημιουργήσεις παράδοση από το να μιμηθείς την παράδοση. Κοιτάζω την πασίγνωστη φωτογραφία του γέρο Lucian Freud στο ατελιέ του. Με τους μισοτελειωμένους πίνακες ένα γύρω και το μικρό πορτρέτο της βασίλισσας Ελισάβετ στο καβαλέτο. Απολαμβάνω το σαρκαστικό του βλέμμα. Η παρατεινόμενη ηγεμονία της ζωγραφικής επί της, κάθε, εξουσίας και μάλιστα στην εποχή των κινηματογραφικών και των τηλεοπτικών εικόνων. Η νέα, ισοπεδωτική παράδοση αλλά και η ανυποχώρητη σαγήνη της χειροποίητης διαδικασίας. Στον καιρό των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των άπειρων εφαρμογών τους. Η λερή, γεμάτη χρώματα ποδιά του ζωγράφου απέναντι στην άμεμπτη, φωσφορίζουσα οθόνη του κινητού. Οι κόσμοι που διαφοροποιούμενοι τελικά συγκλίνουν. Η γοητεία και το αίνιγμα της τέχνης. Η πραγματικότητα που διαρκώς μεταβάλλεται, η υπέρβαση της παραγματικότητας που παραμένει το διαρκές αίτημα της τέχνης και η αναπαράσταση της που καθίσταται όλο και πιο μεταφυσική. Κι βέβαια όλα τα ενδιάμεσα… Τεχνήματα, θεωρήματα, απώλειες και θεοφάνειες σε μια τέχνη που αντιστέκεται τόσο στη μαγγανεία της αγοράς όσο και στην ιδιωτεία του, λεγόμενου, κοινού γούστου. Από τον Γκρέκο που γύρισε την πλάτη στον Φίλιππο Β ως τον Φρόιντ που υποχρέωσε μια βασίλισσα να τού ποζάρει όπως ήθελε αυτός. Τέχνη και πολιτική σε έναν αδυσώπητο, υπόγειο ανταγωνισμό. Αυτά τα θέματα θα θίξουμε σήμερα στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο του Δήμου Αραδίππου.
Πιο συγκεκριμένα η ζωγραφική του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του τρομερού Κρητικού (1541 – 1614) που ακυρώνει την καλλιέπεια της ύστερης Αναγέννησης και εγκαινιάζει την πολυμορφία του μπαρόκ, στάθηκε πάντα “εκτός ορίων”. Ισορροπώντας ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, στο Βυζάντιο και τους νεότερους χρόνους, στην εκρηκτική Ιταλία και την συντηρητική Ισπανία, στον θρησκευτικό μυστικισμό και την αισθητική έκσταση. Χωρίς να βολεύεται εν τέλει πουθενά. Με τον Γκρέκο διαρκώς ταξιδευτή και κυνηγημένο. Διαρκώς ένα μετέωρο. Και ενώ βέβαια είναι σίγουρο πως ο Θεοτοκόπουλος δεν βρέθηκε ποτέ στην Κύπρο, εν τούτοις υπάρχει ένας δεσμός που ενώνει τη Βενετία, την Κρήτη και τη Μεγαλόνησο, ένας κοινός, οπτικός πολιτισμός. Η κυπριακή αγιογραφία, ήδη από τον 12ο αιώνα έχει έμμεσες ή άμεσες γοτθικές αναφορές ενώ αργότερα επηρεάζεται καθοριστικά από την διάσημη, σε ολόκληρο τον ορθόδοξο χώρο, ενετό – κρητική σχολή. Σχολή δηλαδή που εξέθρεψε έναν Γκρέκο μαζί με τον Δαμασκηνό, τον Μόσκο, τον Πουλάκη κ.α. Ή τους Κρήτες και τους Κύπριους που έδρασαν στη Μεγαλόνησο το 17ο τον 18ο αιώνα: Δηλαδή τον Ιάκωβο, τον Φιλάρετο, τον Λεόντιο, τον Ιωάννη Κορνάρο, τον Μιχαήλ τον Κύπριο, τον Λουκά με το ιταλοκρητικό ύφος, το Λαυρέντιο και τόσους άλλους. Άρα λοιπόν σήμερα συμβολικά φέρνουμε πίσω τον Δομίνικο σε χώματα τα οποία πόνεσε χωρίς ποτέ να τα έχει περπατήσει. Η διαχρονική μοίρα της κοινής, ελληνικής τέχνης.
Κατά τα λοιπά και για μένα ισχύει αυτό που έγραφε ο αείμνηστος φίλος μου Χάρης Καμπουρίδης ότι δηλαδή ευτυχώς που σήμερα και η φωτογραφία και ο κινηματογράφος λειτουργούν ως συνέχεια της ζωγραφικής. Αυτής της αρχέγονης, ανεξάντλητης, πάρα τις κασσάνδρες, μήτρας των εικόνων θα συμπλήρωνα. Πρόκειται για τον αέναο όσο και πεισματικό διάλογο, τα δάνεια ή τα αντιδάνεια, ανάμεσα στην κινούμενη εικόνα και την στατική. Αφού τα πάντα εκκινούν από μία λευκή επιφάνεια, από μία οθόνη, ένα άσπρο χαρτί, ένα κάδρο, ένα πλάνο. Κι αφού όλα είναι στην αρχή ασπρόμαυρα κι ασπρόμαυρα γίνονται και στο τέλος. Απ’ την άλλη η ζωγραφική – γραφική – γραφή είναι τόσο αρχαία όσο και το προπατορικό αμάρτημα και είναι το ευνοημένο (ευλογημένο) μέσον δια του οποίου ο λόγος γίνεται σάρκα. Και που το φως γεννιέται από τη σκιά όπως ακριβώς το ορατό από το αόρατο. Ποτέ αντίθετα. Συνεχώς. Σκέφτομαι: Μόλις μάς φτάνει μια ζωή για να μετρήσουμε έκθαμβοι την αιωνιότητα που χωράει στο εφήμερο. Εκτός ορίων!
ΥΓ. Τον Γκρέκο συνάρπασε η συγκλονιστική τελευταία Pieta του Μιχαήλ Άγγελου, αυτή που σήμερα εκτίθεται στο Castello Sforzesco, στο Μιλάνο. Η λεγόμενη Rondanini της γεροντικής περιόδου. Το ημιτελές, εξπρεσιονιστικό γλυπτό που δούλευε ο καλλιτέχνης από το 1552 μέχρι το 1564, τη χρονιά του θανάτου του. Και που το ήθελε επιτύμβιο. Το απόλυτο absurdum της τέχνης: Ένας θνητός που προσπαθεί ν’ ανασηκώσει έναν θεό ο οποίος έχει πεθάνει…
**Ο κ. Μάνος Στεφανίδης, Ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ήταν ο πρώτος ομιλητής του Ελεύθερου Πανεπιστημίου Αραδίππου, για την περίοδο 2023-24. Κατά την εναρκτήρια συνάντηση της περιόδου, την Τετάρτη 4 Οκτωβρίου, πραγματοποίησε διάλεξη με θέμα: “Ο Ελ Γκρέκο στην Κύπρο! Από την καθ’ ημάς Ανατολή και τη Βυζαντινη Αναγέννηση στον μοντερνισμό του εικοστού αιώνα”.
Ποιος είναι ο Μάνος Στεφανίδης;
Ο Μάνος Στεφανίδης είναι Ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ, Ιστορικός τέχνης και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων.
Γεννήθηκε στον Πειραιά το 1954. Φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αρχαιολογία και είναι διδάκτωρ του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μετεκπαιδεύτηκε στο “Kunstmuseum, Düsseldorf” στη Γερμανία και στο “Smithsonian Institution” στις ΗΠΑ.
Επί 25 χρόνια ήταν επιμελητής της Εθνικής Πινακοθήκης.
Γράφει χρόνια κριτικές τέχνης και επιφυλλίδες στην “Καθημερινή”, το “Έθνος”, την “Ελευθεροτυπία” και το περιοδικό “Αντί”.
Σήμερα έχει τακτική στήλη στην εφημερίδα “Το Βήμα” . Συνεργάζεται με τα περιοδικά “Ζυγός”,
“Εικαστικά”, “Το Δέντρο”, “Η Παρέμβαση”, “Ρεύματα”, “Μανδραγόρας (δέ)κατα”.
Σεμινάρια του φιλοξενούν το Ελεύθερο Πανεπιστήμιο και η “Ανοιχτή Τέχνη”.
Μερικά από τα έργα του:
”Έρως καλός”.
”Μια ιστορία της ζωγραφικής”.
”Μικρή πινακοθήκη”.
”Ο πολιτισμός στην εποχή της μελαγχολιας”. ”Ερωτες μισοί”.
”Μισή ολόκληρα-σαν διηγήματα”. ”Σκιαμαχίες”.
”Ο Καραγκιόζης καλλιτέχνης”. ”Αλφαβητάριο μικρών ερώτων”.
”Ο χρόνος, οι άνθρωποι, οι ιστορίες τους”.
”Ομαδική παρέμβαση 24 καλλιτεχνών στο Μουσειο Μπενάκη”. ”Ελληνομουσείον (Δεκατομο) Επτά αιώνες Ελληνικής ζωγραφικής”.
” Το δράμα του σώματος Διαμάντης Διαμαντόπουλος – Αισθητική και Ιδεολογία μιάς Εποχής”.
”Ο μοιραίος Αλέξης Ημερολόγιο Απωλειών 2014-17 – Δοκιμή Ενός πορτραίτου”.
”Εισαγωγή στην ελληνική γλυπτική από την Αρχαιοτητα ως σήμερα”.
” Ήφαιστος Δεσμώτης “.
”Έρωτες μισοί” κ.α.
Η διάλεξη του κ. Μάνου Στεφανίδη εστίαζε στη ζωή και το έργο του καλλιτέχνη Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.